فصلنامه گلستان هنر
سال دوم شماره 2 (پیاپی 4، تابستان 1385)

نخستین واژه بررسی شده در سلسله مقالات واژه شناسی تاریخ هنر، واژه تاریخ است که بخش نخست آن در گلستان هنر 2 به چاپ رسید و اینک بخش دوم آن پیش روی شماست. نیت از پرداختن به واژه «تاریخ» در این سلسله مقاله ها گزارشی زبان شناسانه یا به دست دادن فهرستی از تعبیرهای صاحب نظران از این اصطلاح نیست؛ بلکه برداشتن گامی است برای روشن کردن مدلول آن، یعنی تاریخ. تاریخ نه به سان موجودهایی که طبیعتا در کنار انسان حضور دارند و زندگی او را تشکیل می دهند در جایی بیرون از انسان حضور دارد، و نه به سان موجودهای ذهنی صرف، برساخته انسان است و بدون انسان، وجود آن بی معنا می شود. تاریخ نتیجه نحو خاصی از توجه انسان به عالم است؛ به سخن دیگر، تاریخ گونه ای نسبت میان انسان و عالم است و بر همین پایه باید فهم شود.این بخش از مقاله خود شامل سه گفتار است. در گفتارهای اول و دوم، ضمن گزارشی مختصر از آراء عموم اندیشمندان و صاحب نظران در باب تاریخ (در گفتار نخست) و مورخان و فیلسوفان هنر (در گفتار دوم)، نشان می دهیم که دست یابی به درکی منسجم از تاریخ از راه بررسی آراء موجود، به سبب اختلافهای بنیادین میان آنها، اگر ناممکن نباشد، مستلزم پرداختن به اموری است که ماهیتا با خود تاریخ نسبتی ندارند. بر این اساس، با روشن تر شدن لزوم و فایده پرداختن به واژه تاریخ، در گفتار سوم به تبارشناسی واژه پرداخته شده است.

ابن خلدون در مقدمه اش، که آن را نخستین کتاب در علم اجتماع و تاریخ شمرده اند، فصولی را به صناعات اختصاص داده است. از جمله آنها فصل سی و دوم در صناعات غنا یا موسیقی است. ابن خلدون پس از معرفی موسیقی و سازهای رایج و شیوه نواختن آنها، به علل التذاذ انسان از موسیقی در قالب علم نفس کهن می پردازد و آراء فقی هان را در جواز یا منع تلحین در قرائت قرآن کریم بررسی می کند. پس از ارائه تصویری اجمالی از این صناعت به خواننده، موسیقی را در دستگاه نظری اجتماعی و تاریخی خود تبیین می کند و نشان می دهد که این صناعت با سیر جوامع به سمت تنعم و رشد فرهنگ آنان چه نسبتی دارد.
مقدمه ابن خلدون سالها پیش ترجمه شده است. اگرچه آن ترجمه روان و در بیشتر موارد امین است، بیشتر به کار مطالعات عمومی تاریخ می آید و در مطالعات تخصصی هر یک از رشته ها قابل اعتماد نیست. در اینجا این فصل از ترجمه مرحوم محمد پروین گنابادی با متن عربی مقابله و ویرایش اساسی شده است. بنا بر این، آنچه پیش رو دارید ترجمه ای قابل اعتماد و امین از فصل «فی صنا الغناء» از مقدمه ابن خلدون است. یکی از استادان بنام موسیقی نیز آن را تحشیه و مشکلات متن را برای محققان جوان بیان کرده است.

الگ گرابار(1) در سوم نوامبر 1929 در استراسبور(2) فرانسه به دنیا آمد. پدرش آندره گرابار(3) (1896-1990) محقق تاریخ هنر، خصوصا هنر مسیحیت و بیزانس در کی یف اوکراین زاده شده و پنج سال پیش از تولد الگ به فرانسه مهاجرت کرده بود. الگ تحصیلات ابتدایی را در زادگاه خود و تحصیلات متوسطه را در پاریس به پایان رساند. در سال 1948 با درجه کارشناسی در رشته تاریخ دوران باستان از دانشگاه پاریس فارغ التحصیل شد. در 1950 از دانشگاه هاروارد درجه کارشناسی تاریخ قرون وسطا و از دانشگاه پاریس درجه کارشناسی تاریخ قرون وسطا و تاریخ دوران مدرن گرفت. در 1953 از دانشگاه پرینستون امریکا درجه کارشناسی ارشد هنر، و در 1955 از همان دانشگاه در زبانها و ادبیات و تاریخ هنر شرق درجه دکتری گرفت. در سال 1953 موفق به اخذ بورس پژوهشی از مدرسه امریکایی تحقیقات شرقی در اردن شد. بدین ترتیب، گرابار روس تبار که در اوکراین اتحاد شوروی (از مراکز کهن فرهنگ روس) ریشه داشت، در اروپا و امریکا و خاورمیانه در رشته های مربوط به فرهنگ شرق تحصیل کرد.
کار حرفه ای را در 1954 با تدریس در دانشکده هنر و مطالعات خاور نزدیک دانشگاه میشیگان آغاز کرد. مراتب استادیاری و دانشیاری را در همان دانشگاه طی کرد و در سال 1964 به مرتبه استادی رسید. در سالهای 1966 و 1967 مدیر عامل بخش تاریخ هنر دانشگاه میشیگان، و از 1969 تا 1980 استاد هنرهای زیبای دانشگاه هاروارد بود. در این سالها در همان دانشگاه سمتهای مختلفی بر عهده داشت، از جمله استاد هنر و معماری اسلامی بنیاد آقاخان. از 1990 تا 1998 استاد مدرسه مطالعات تاریخی در موسسه مطالعات پیشرفته در پرینستون(4) بود؛

باستان شناسی دوران اسلامی با تاخیری در حدود یکصد سال پس از ظهور رشته باستان شناسی، در اواخر قرن نوزدهم پدید آمد. ظهور این رشته مبتنی بر گسترش دو رشته تحقیق بود: یکی تاریخ هنر (بر اثر توجه به اهمیت یا نقش تاریخی هنر و ضرورت شناخت هنر در مسیر تاریخ) و دیگری مطالعات شرق شناسی. از علل مهم تاخیر باستان شناسان در اعتنا به دوران اسلامی این عقیده هگل بود که آسیا فقط در پیش از دوره یونان باستان اهمیت داشته است. دانشمندان غالبا بر آن بودند که چون خاستگاه اسلام عربستان عاری از تمدن بوده است، تمدن اسلامی پس از سه سده از تلاقی و آمیختگی تمدنهای دیگر پدید آمده و از این رو، قرون اولیه اسلامی چندان شایسته مطالعه نیست. با توسعه مستعمرات کشورهای اروپایی در سرزمینهای اسلامی در حدود نیمه سده نوزدهم، اکتشافات باستان شناسی در این سرزمینها گسترش یافت. شناخت فرهنگ مستعمره و نیز یافتن عتیقات از مهمترین انگیزه ها در پیشرفت این رشته بود، زیرا ارزش مادی این عتیقات هزینه کاوشها را تامین می کرد. چنین بود که کاوشهای باستان شناسی در ممالکی چون الجزایر و فلسطین رشد یافت؛ اما در این مطالعات، نسبتی میان اسلام و یافته های دوران اسلامی برقرار نمی کردند و رنگ قوم شناختی بر مطالعات حاکم بود. در آن زمان سخن از هنر عرب و ترک و ایرانی بود، نه هنر اسلامی. در اواخر قرن نوزدهم علاقه به بررسی تحول و تکامل ادیان خصوصا به روش تطبیقی نضج گرفت و رفته رفته اصطلاح فرهنگ و هنر و تمدن اسلامی باب شد. بر همین اساس، در اوایل قرن بیستم تحقیق در هنر و معماری اسلامی گسترش یافت و به قرون اولیه اسلام توجه بسیاری شد؛ زیرا دانشمندان می توانستند با بررسی آن دوره، تکوین فرهنگ اسلامی را بررسی و ماهیت آن را کشف کنند.

مقاله با نقد تفسیری آغاز می شود که نویسندگان کتابچه راهنمای نمایشگاه «تصاویر بهشت در هنر اسلامی» از لوحه کاشی ای مربوط به یکی از حوضها یا «سبیل»های دوره عثمانی کرده و آن را نماد دروازه بهشت دانسته اند. نویسنده معتقد است این گونه تفاسیر حاوی تعمیمهای نادرست و غیرتاریخی و اثبات نشدنی است. برای روشن شدن موضوع، اصول روش تحلیل تاریخی را مطرح می کند و پیشنهادهایی برای نظام مند کردن این گونه تفاسیر به دست می دهد. آن گاه نمونه هایی از متون دوره اسلامی می آورد و روش برداشت اطلاعات مربوط به تاریخ هنر و معماری اسلامی از آنها را توضیح می دهد.

مرقعات به دلایل گوناگون در تاریخ هنر ایران اهمیتی شگرف دارد. یکی از مهم ترین مرقعهایی که به دست ما رسیده مرقع گلشن است که به فرهنگ هند و ایرانی تعلق دارد. بیشتر اوراق این مرقع اکنون در کتابخانه کاخ موزه گلستان در تهران نگهداری می شود. مرقع گلشن و مرقع گلستان که امروزه بدان پیوست است در اصل در دربار گورکانیان هند در عهد شاه جهان و جهانگیر پادشاه در قرن یازدهم هجری، یعنی در دوره هنر درخشان هند و ایرانی پدید آمد. نقاشان و خطاطانی که این اثر را پدید آوردند نیز مجموعه ای از هنرمندان هندی و ایرانی اند. مرقع گلشن در زمانی نامعلوم به ایران و به دربار قاجاریان منتقل شد و در تملک ناصرالدین شاه قرار گرفت. وجه تسمیه مرقع گلشن و نیز علت و تاریخ ترکیب شدن آن با صفحات مرقع گلستان معلوم نیست. این قدر هست که انتقال آن به دربار ناصری بر اثر کشاکش دوران موجب محفوظ ماندن نسبی آن شد. بخشی از تاریخچه این مرقع نیز در 150 سال اخیر در کاخ گلستان و موزه هنرهای تزیینی ایران گذشته است، که خوشبختانه اسناد و شواهد آن در دست است. برگه های موجود مرقع گلشن در کتابخانه کاخ گلستان مشتمل است بر ده ها قطعه نگاره هند و ایرانی از مناظر و مجالس و چهره ها و حکایتها، شمایل بزرگان، شمایل هنرمندان پدیدآورنده مرقع؛ ده ها قطعه خوشنویسی مزین و مذهب؛ چند قطعه شمسه سازی مذهب؛ چند قطعه گراوور از مناظر اروپایی.

زکریای قزوینی، دانشمند ایرانی قرن هفتم/ سیزدهم، دایرالمعارفی ماندنی در باب تاریخ طبیعی به نام عجایب المخلوقات تالیف کرد. نسخه مونیخ این دایرالمعارف در زمان حیات مولف استنساخ شده و مزین به نقشهای رنگی متعدد است. تا کنون معدودی از این نقشها از لحاظ سبک، یعنی دیدگاهی صرفا مبتنی بر تاریخ هنر، بررسی شده است. اما هدف نویسنده مقاله پی بردن به اهمیت این نقشها در متن موضوع این دست نوشته خاص است. نویسنده در این مقاله نگاه خود را متوجه مرغ نگاره ها می کند و آنها را از چشم انداز تاریخی، پرنده شناختی، و تاریخ هنر می نگرد. ابتدا ویژگی های عمومی و فنی نگاره ها را شرح می دهد؛ آن گاه منتخبی از آنها را از لحاظ پرنده شناسی به تفصیل بررسی می کند. در پایان به کاوش درباره منابع و سنتهای احتمالی ای می پردازد که بر نقاش تاثیر گذاشته است و به این نتیجه می رسد که نقشهای مرغ در روشن تر کردن توضیحاتی که قزوینی درباره هریک نگاشته، در حد حفظ تناسب با دایرالمعارفی خوب و منقح با اطلاعاتی علمی و روزآمد و قابل ارجاع، در قد و قواره ای متناسب و نظمی مقبول و سامانمند، سهیم اند.

درجریان کاوشهای باستان شناسان از حدود چهل سال پیش تا سالهای اخیر در نواحی شمالی ایران چندین منطقه باستانی در استان گیلان کشف شده است. از جمله این مناطق محوطه باستانی کلورز است. به گواهی آثار به دست آمده، قدمت زیست انسان در این مناطق به دوره پارینه سنگی می رسد. از منطقه کلورز گنجینه ای گران بها از ظروف و اشیای سفالین یافت شده که یادگاری از دوره های مختلف تاریخی از هزاره دوم قبل از میلاد تا عصر ساسانی است. بیشتر این آثار هم اکنون در موزه ملی ایران نگهداری می شود. هنر سفالگری کلورز حتی در دوران رواج فلزکاری هم رونق خود را حفظ کرده است.ویژگی بارز سفالینه های کلورز خوش پختی و گاهی بدنه بسیار نازک و ظریف، غالبا با رنگهای خاکستری تیره، سیاه براق، خاکستری روشن و نارنجی مایل به سرخ است. با این حال سفالگران این ناحیه بیش از تزیین به شکل و قالب خود ظرفها پرداخته اند. در برخی نمونه های این ظروف و اشیای سفالی شباهتهایی با آثار مکشوف از سایر نواحی همچون دیلمان، مارلیک، و سیلک، قابل تشخیص است. بر اساس شواهد موجود به غیر از سفالگری، هنر فلزکاری نیز در منطقه باستانی کلورز مورد توجه بوده است. شماری از ابزارهای آهنی و اشیای مفرغی کشف شده گواه این مدعاست.

چو خواهی که رنج تو آید به بار سرت را مبرتاب از آموزگار دبیری بیاموز فرزند را همان خویش و نزدیک و پیوند را دبیری رساند جوان را به بخت همان ناسزا را سزاوار بخت دبیری است از پیشه ها ارجمند و زو مرد افکنده گردد بلند فردوسیدر 16 آذر 1382 (7 دسامبر آرالیک 2003م)، در مراسم شکوهمند اعطای اجازه نامه خوشنویسی استاد یوسف سزر به شانزده تن از هنرآموزانش در استانبول شرکت کردم. این مراسم به همت آقای احمد گنج، شهردار منطقه ایوب استانبول، و تنی چند از علاقمندان هنر خوشنویسی با حضور صدها تن از اساتید و هنرجویان و دانشجویان و هنردوستان ترکیه در تالار بزرگ جمال رشیدری3 این شهر برپا شده بود. هنرجویان متقاضی اجازه هر کدام با تجلیل ویژه ای به روی صحنه خوانده و هم زمان با آنان، یکی از پیش کسوتان بزرگ یا منتقدان هنری یا رجال سیاسی و اجتماعی برای اعطای اجازه نامه استاد دعوت می شدند. آنگاه متن اجازه نامه را که در قطعی بسیار بزرگ زیر نمونه ای از خط هنرآموز نوشته و در قابی مجلل و زیبا نهاده بودند، به روی صحنه می آوردند. هم زمان با معرفی تلاشهای هنرجو، استاد و آن شخصیت هنری یا اجتماعی قاب را همراه با هدیه ای قابل به او اهدا می کرد. اصحاب رسانه های گروهی نیز از مراسم فیلم و عکس و گزارش تهیه می کردند. قبل از آغاز اهدای اجازه نامه ها نماهنگی مناسب نمایش دادند و چند تن از استادان و شهردار شهر سخنرانی کردند. در جنب مراسم نیز نمایشگاهی ارزشمند برپا بود. همچنین کاتالوگی تمام رنگی و یاد نامه ای وزین و خوش چاپ حاوی آثار و متون اجازه نامه های هنرمندان مجاز به حاضران تقدیم شد.

نویسنده در این مقاله پنج کتاب را که هر یک به نوعی به تاریخ شهر و طرح ریزی شهری مربوط می شود با یکدیگر مقایسه کرده است. دغدغه اصلی او در این مقایسه متوجه کردن خوانندگان به لایه هایی از تاریخ شهرسازی و طرح ریزی شهری است که غالبا از نظرها پنهان می ماند. برجس با ارجاع به این پنج کتاب، صاحبان قدرت وگردانندگان رسمی جامعه را مسبب اصلی نادیده گرفتن یا حتی کتمان بخشهایی از تاریخ، و هدف آنان را تقویت و تثبیت حاکمیتشان می داند. شناخت این لایه های پنهان در آگاهی ما از تاریخ و به دنبال آن از هویتمان نقشی اساسی دارد، چرا که بدون آنها تاریخی ناقص و اتکا ناپذیر در دست خواهیم داشت. بررسی پنج کتاب مذکور به نویسنده در ارائه راهی برای دست یابی به لایه های پنهان تاریخ کمک کرده است. راه پیشنهادی برجس تبیین و تفسیر صورتهای کالبدی شهرهاست، چرا که به زعم او هر مکان و هر صورت مصنوع توانایی افشای رازهای درونی و ذکر سرگذشت خود را دارد؛ البته اگر با بصیرت بدان بنگرند.4زینب جلیک، داین فاورو، ریچارد اینگرسال (و.)، خیابانها: نگاه هایی موشکافانه بر فضاهای عمومی، برکلی، انتشارات دانشگاه کالیفرنیا، 1994، چ 7، 294ص، مصور.5 آنیا کروانتو نوانلینا، تفسیر نایروبی: مطالعه فرهنگی صور مصنوع، هلسینکی، سوئومن هیستوریالینن سئورا، 1996، 371 ص، مصور، پیوست، کتاب نامه، نمایه.6 لئونی ساندرکوک، عیان کردن نادیدنی ها: تاریخ چندفرهنگی طرح ریزی، برکلی، انتشارات دانشگاه کالیفرنیا، 1998، چ11، 270ص، مصور، نمایه.7 فرانسیس ویولیچ، پلی به سوی دالماسی: به دنبال معنای مکان، بالتیمور، جانز هاپکینز، 1998، چ17، مصور، واژه نامه، کتاب نامه، نمایه.8 جان وسترن، خارج از محدوده کیپ تاون، برکلی، انتشارات دانشگاه کالیفرنیا، 1997، چ34، 96ص، مصور، کتاب نامه، نمایه.9